Fransa’nın Afrika kıtasındaki varlığının tarihî bir geçmişi, kıtanın bugününü şekillendiren jakoben ve asimilasyoncu çalışmalarının ekonomik, dinî, toplumsal ve siyasi sebepleri vardır.
Bundan ötürü Fransa’nın bilhassa Afrika’daki sömürgeci geçmişine kısaca göz atmak faydalı olacaktır. Şayet bu devir atlanarak, Fransa’nın yaptıkları yalnızca bugünkü duruma nazaran bir değerlendirilmeye tabi tutulursa durum anlaşılamayacaktır. Bağımsızlık periyodunun başlamasıyla devlet idareleri, sömürge periyodunda Fransız parlamentosunda milletvekili olan, sömürge yönetimi için çalışan yönetimciler yahut sömürgesi oldukları ülkelerde eğitim almış olan şahıslara devredilmiştir. Bu durum ise Fransız sömürgeciliğinin devamını sağlamıştır.
Osmanlı devleti gücünü kaybetmeye başlayınca, 1830 yılında Fransa Cezayir’i işgal etti. Bu işgal Fransa’nın Kuzey Afrika’daki işgallerinin başlangıcıydı. Osmanlı verdiği bütün çabaya karşın Fransa’nın Afrika kıtasındaki sömürgecilik faaliyetlerini ilânihaye engelleyememiştir.
FRANSIZ SÖMÜRGECİLİĞİNİN TARİHİ SERÜVENİ
Fransa’nın Afrika üzerindeki hâkimiyetinin 17. yüzyıla uzanan bir geçmişi vardır. Fransa kıta üzerindeki işgal ve sömürü hareketinin tohumlarını 1624 yılında Senegal’de ticaret merkezleri kurarak atmıştır. 1664 yılında Fransız Doğu Hindistan Şirketi’nin kurulmasıyla sömürgecilik daha sistematik hale gelmiştir. 1670’lerde 3,5 milyon kilometrekarelik bir alanı bulunan Fransız Sömürge İmparatorluğu, 1920’lere gelindiğinde 11,5 milyon kilometrekareye ulaşmıştır.
Fransız eski sömürgelerinde yetişmiş olan Afrikalı seçkinler sömürgeciliğin uygun olduğunu ve bağımsız olmamaları gerektiğini savunuyorlardı. Sömürgecilik Afrikalıların iliklerine kadar o denli işlemişti ki bağımsızlığa karşı çıkan “AvroAfrikacılık” ortaya çıkmıştır.
1525 yılında Pavia meydan muharebesinde Roma-Germen İmparatoru V. Şarlken’e esir düşen Fransa Hükümdarı I. Fransuva’nın Yasal Sultan Süleyman’dan istediği yardımın gönderilmesine ve böylelikle Fransa ile düzgün alakalar kurulmuş olmasına ve hatta varlığını Osmanlı’ya borçlu olmasına karşın, Fransa güçlendikten sonra Osmanlı’ya karşı akına geçmiştir. 1799’da Napolyon Mısır ve Şam’ın denetimini ele geçirmek için Akkâ’ya saldırmış ve birinci mağlubiyetini yaşamıştır. Napolyon “Akkâ’da durdurulmasaydım bütün Doğu’yu ele geçirebilirdim” demiştir. Bu da gösteriyor ki Akkâ’da Osmanlı devleti Fransa’yı durdurmasaydı İslam dünyası ve hatta Asya kıtasından Uzakdoğu’ya kadar birçok ülke, Afrika’da olduğu üzere, birer Fransız sömürgesi haline gelecekti.
Fransa, yağmaladığı zenginlikler, köleleştirdiği yahut öldürdüğü milyonlarca insan ve yaptığı soykırımlardan ötürü Afrika’dan en hafifinden özür dilemesi gerekirken, üstüne vergi alıyor. Osmanlı devleti gücünü kaybetmeye başlayınca, 1830 yılında Fransa Cezayir’i işgal etti. Bu işgal Fransa’nın Kuzey Afrika’daki işgallerinin başlangıcıydı.
Birinci Dünya Savaşı sırasında Fransız ordusunda 1 milyon Afrikalı asker savaştı. Çağdaş periyot Fransız Batı Afrika Sömürgesinin kurucusu, İtalyan kökenli Fransız vatandaşı Pierra Savorgnan de Brazza isimli sömürgeci bir kâşiftir. Kongo Cumhuriyeti’nin başşehri Brazzaville de onun ismini taşımaktadır.
1890 Fransız-İngiliz Antlaşması’yla Cezayir hinterlandını genişleten Fransa, Çad Havzası bölgesi ile Fransız Afrika topraklarının birleştiği bir bölge haline gelmiştir. 30 Ekim 1890 tarihli notayla Osmanlı devleti de Türk sahrasının sonlarını çizmiştir. Bugünlerde de gündemde olan Libya, aslında o devir de Fransız-Osmanlı gayretinin merkezindedir. Osmanlı’nın Libya hinterlandı 30 Ekim 1890 tarihli Türk notasına nazaran Libya, Sudan, Mısır, Çad, Etiyopya’nın batısı, Güney Sudan, Orta Afrika Cumhuriyeti, Kamerun’un kuzeyi, Nijerya’nın kuzeyi ve doğusu ile Nijer’in yarısının içinde olduğu bir bölgedir. Fransa’nın saldırgan tavırlarına karşı Osmanlı devleti, 1885’te Kongo’nun kuzeyi ve Nijer’in doğusu ile ilgili haklarını mahfuz tutmuştur. 12 Mart 1902 tarihinde Fransa’ya verilen nota da bu durumu teyit eder. Osmanlı verdiği bütün uğraşa karşın Fransa’nın Afrika kıtasındaki sömürgecilik faaliyetlerini ilânihaye engelleyememiştir.
Transatlantik köle ticareti sırasında Senegambiya, Batı ve Orta Afrikalı yaklaşık 5 milyon 300 bin Afrikalı köleleştirilerek Fransız gemileriyle Karayiplere, Haiti’ye, yani yeni dünyadaki Fransız sömürgelerine götürüldü. Sömürgeci güçler kendi ortalarında çaba etmemek üzerine anlaşmışlardı. Dahası, bir sömürgeci güçten kurtulan, öbür sömürgeci gücün eline düşsün diye çalışmışlardı. Mesela eski Fransız sömürgelerinde İngilizce, İngiliz sömürgelerinde de Fransızca orta dereceli okullarda okutulsun diye, sömürdükleri ülkeleri zorlamışlardı. Bu durum bugün de devam etmektedir. Örneğin Fransızcadan kurtulmaya yönelik adımlar atmakta olan Ruanda yerine hangi lisanı getirmektedir? Yeniden bir sömürge lisanı olan İngilizceyi…
AFRİKA’DA FRANSIZ SÖMÜRGECİLİĞİ VE SOYKIRIMLARI
Fransızlar Batı ve Orta Afrika’nın büyük kısmını asırlarca sömürdüler. Fransa sömürge devrinde direkt idare biçimleri kurmuş, kendi kültür ve kıymetler sistemini yerleştirmeye çalışarak asimilasyon siyasetleri izlemiştir. Sömürgelerin Batı Afrika’da olanlarını “Fransız Batı Afrikası”, Orta Afrika’da olanları ise “Fransız Ekvator Afrikası” olarak yapılandırmıştır. Fransa Afrika’daki sömürgelerini daha kolay yönetebilmek için kabileleri birbirine düşürme stratejisi izlemiştir. Üstelik halkların direnişini kırmak için, Fransız Kongo’sunun bayrağında olduğu üzere, Osmanlı bayrağına benzeyen, “hilal ve yıldız” olan bir bayrak kullanmıştır.
Fransız eski sömürgelerinde yetişmiş olan Afrikalı seçkinler sömürgeciliğin yeterli olduğunu ve bağımsız olmamaları gerektiğini savunuyorlardı. Sömürgecilik Afrikalıların iliklerine kadar o denli işlemişti ki bağımsızlığa karşı çıkan “AvroAfrikacılık” ortaya çıkmıştır. Bu kavram 1927’de “Afrika: Avrupa’nın Yayılma Alanı” isimli kitabın müellifi Guernier isimli bir Fransız tarafından ortaya atılmıştır.
1919 yılında birinci PanAfrikanizm Kongresinin Lideri ve Fransız Ulusal Meclisi’nde Senegal Milletvekili olan Blaise Diagne “Biz Fransız yerlileri Fransız kalmak istiyoruz. Zira Fransa bize her türlü özgürlüğü vermiş, hiç ayırt etmeden bize kendi çocukları üzere muamele etmiştir. Hiçbirimiz, kimilerinin istediği üzere, Fransız Afrikası’nın yalnızca Afrikalılara bırakılmasını istemiyoruz. Fransa yerli seçkini, herkesin güvenliği için kural olan sükûn ve nizamın yerine karışıklık getirecek olan ayrılma ve bağımsızlık isteyen devrimci teorilere müsaade vermeyecektir” diyordu. 1960-1980 ortasında Senegal cumhurbaşkanlığı yapan Leopold Sedar Senghor da ülkesi için en uygun ve arzulanan yolun, Fransız İmparatorluğu içinde bir birlik olduğunu ve sömürge probleminin bir taşra sorunu olduğunu söylüyordu. Afrikalı seçkinlerden Fransız Ulusal Meclisi’nde de misyon yapanlar vardı.
Aynı kabilenin mensupları, sömürge devletlerinin kurdukları yapay hudutlara sahip farklı devletler ortasında kaldılar. Bu durum bağımsızlık sonrasında da birçok Afrika ülkesi ortasında çatışmalara sebep oldu. Bundan ötürü Frantz Fanon’un (1925-1961) “sahte bağımsızlıklar” diye tanımladığı Fransız Birliği içinde bir bağımsızlığı Ahmed Sekou Toure dışında başka önderler kabul etmişti.
İkinci Dünya Savaşı sonrasında kurulan yeni kapitalist dünyanın bir gereği olarak, Fransa sömürgeleri için yalnızca koşullu “kâğıt üzerinde bir bağımsızlık” kabul etti. Kaideli bağımsızlığı Gine reddetti; öteki Afrika ülkeleri ise kabul ettiler. Ama Fransa Afrika ülkeleriyle ilgilerini sağlama alıp, bilhassa Fransa sömürge para ünitesi (Afrika Frangı), Fransız eğitim sistemi, askeri ve ticari münasebetlerin çerçevesi konusunda bağlayıcı “İşbirliği Anlaşmaları” imzaladı. Dahası yeni “bağımsız” ülkelere, sömürgecilik devrinde Fransa tarafından ülkede inşa edilen altyapı için ödeme yapmalarını koşul koştu. Fransız eski sömürgesi 14 Afrika ülkesi, bağımsızlıklarından beri Fransa’ya sömürge vergisi ödemeye devam ediyorlar. Fransa Afrika’dan yağmaladığı zenginlikler, köleleştirdiği yahut öldürdüğü milyonlarca insan, sebep olduğu sonu gelmez toplumsal kaos ve yaptığı soykırımlardan ötürü en hafifinden özür dilemesi gerekirken, bir de bu yaptıklarından ötürü hâlâ vergi alıyor.
Fransa Afrika kıtasındaki birçok soykırımda bilfiil rol almış, silah sağlamış yahut soykırımı gerçekleştiren güçlerle işbirliği yapmıştır. Fransa Cezayir’de 1830 yılından itibaren 132 yıl süren sömürü ve işgal periyodunda, dolaylı olarak tehcirle, direkt ise kurşuna dizerek yahut kireç fırınlarında yakarak milyonlarca Cezayirliyi katletmiştir. Yalnızca 1945 yılından bağımsızlık kazanılıncaya kadar geçen müddette 1 milyonun üzerinde insan katletmiştir.
1994 tarihinde Ruanda’da Hutuların Tutsilere karşı yürüttüğü soykırım sırasında “insani yardım(!) operasyonlarına” katılan Fransız askeri üniteleri soykırıma direkt takviye vermiştir. Ayrıyeten Fransa soykırımcılara silah, istihbarat, strateji, askeri eğitim dayanağı sağlamış, “öldürülecek bireylerin listesini” belirlemiştir. Katliamlar 1 milyona yakın insanın vefatıyla sonuçlanmıştır.
Tunus, Senegal, Nijer, Moritanya, Kamerun, Burkina Faso, Gabon, Gine ve Benin’de katledilenlerin sayısı ise hâlâ bilinmemektedir.
Fransızlar, başka sömürgeci güçler üzere, topluma taraf veren başkan bireyleri ve âlimleri gaye almışlardır. Yalnızca Çad’da 1917 yılında bir sempozyum sırasında 400 İslâm âlimini katletmişlerdir.
